विभक्ती व त्याचे प्रकार

〉 नामे,सर्वनामे यांचा वाक्यातील क्रियापदाशी किंवा  इतर  शब्दांशी  येणारे  संबंध हे  ज्या विकारांनी दाखविले  जातात त्या विकारांना ‘विभक्ती’ असे म्हणतात.

〉 नामाचे/सर्वनामचे  रूप  तयार  करण्यास त्याला  जी अक्षरे  जोडली  जातात  त्यांना ‘प्रत्यय’ असे म्हणतात.

〉 नामांच्या किंवा सर्वनामांच्या क्रियापदांशी किंवा इतर शब्दांशी असणारा संबंध आठ प्रकारचा असतो,म्हणून विभक्तीचे एकूण आठ प्रकार पडतात.

〉 प्रथमा : प्रत्यय नाहीत-प्रत्यय नाहीत-कर्ता

〉 व्दितीया : स,ला,ते-स,ला,ना,ते-कर्म

〉 तृतीया : ने,ए,शी-ने,शी,ही,ई-करण

〉 चतुर्थी : स,ला,ते-स,ला,ना,ते-संप्रदान

〉 पंचमी : ऊन, हून-ऊन, हून-अपादान

〉 षष्टी : चा, ची, चे-चा, ची, चे-संबंध

〉 सप्तमी : त, ई,आ-त, ई, आ-अधिकरण

〉 संबोधन : नो-संबोधन

विभक्तीचे अर्थ :

1】 कारकार्थ/कारकसंबंध

» ज्या वाक्यातील नाम किंवा सर्वनाम यांचे क्रियापदांशी जे संबंध  असतात, त्यांना कारकार्थ असे म्हणतात.तसेच क्रियापदाशिवाय  इतर शब्दांशी असलेले जे संबंध असतात त्यांना उपपदार्थ असे म्हणतात. विभक्तीचे मुख्य 6 कारकार्थ आहेत

1】 कर्ता

2】 कर्म

3】 करण

4】 संप्रदान

5】 अपादान 【वियोग】

6】 अधिकरण

1】 कर्ता

» क्रियापदाने  दर्शविलेली  क्रिया  करणारा कोणीतरी  असतो, त्यास कर्ता म्हणतात. कर्त्यांची  विभक्ती  केव्हा - केव्हा  प्रथमा असते.

» प्रथमेचा प्रमुख कारकार्थ कर्ता असतो.

उदा : राम आंबा खातो.

2】 कर्म

» कर्त्यांने केलेली क्रिया कोणावर घडलेली किंवा घडते हे सांगणारा शब्द म्हणजे कर्म होय.

» हे  प्रत्यक्ष कर्म असते याची  विभक्ती व्दितीया असते.

» व्दीतीयेचा प्रमुख कारकार्थ कर्म असतो.

उदा. राम रावणास मारतो.

3】 करण

» वाक्यातील  क्रिया  ज्या  साधनाने  घडते त्याला ‘करण’ असे म्हणतात.

» करण म्हणजे क्रियेच साधन.

उदा : आई चाकूने भाजी कापते.

» या  वाक्यात  कापण्याची  क्रिया  चाकू या साधनाने  होत  आहे. म्हणून  चाकूने  या  शब्दांची विभक्ती  तृतीया असून तृतीयेचा मुख्य कारकार्थ करण होय.

4】 संप्रदान

» जेव्हा क्रियादानाचा अर्थ व्यक्त करते तेव्हा ते दान 【कोणतीही वस्तू】 ज्याला करण्यात येते त्या  शब्दाला / क्रिया  ज्याला उद्देशून घडतात त्या वस्तूला व स्थानाला ‘संप्रदान’  असे म्हणतात.

» दान देण्याची क्रिया ज्याच्यावर होते त्याला ‘संप्रदान’ असे म्हणतात.

उदा : मी गुरुजींना दक्षिणा दिली.

» या वाक्यात दान देण्याची क्रिया गुरुजी या शब्दावर होत असून त्याची विभक्ती चतुर्थी व चतुर्थीचा मुख्य कारकार्थ संप्रदान होय.

उदा :आजीने नातीला गोष्ट सांगितली. गुरुजी मुलांना व्याकरण शिकवतात

5】 आपदान 【वियोग】

» क्रिया  जेथून  सुरू होते  तेथून ती व्यक्ती व वस्तू  दूर  जाते म्हणजे  क्रियेच्या  संबंधाने त्याच्या  पासून  एखाद्या  वस्तूचा  वियोग दाखविण्याचा  असतो  त्यास  ‘अपादान’ म्हणतात.

उदा : मी शाळेतून आताच घरी आलो.

» वरील  वाक्यातील  शाळेतून  या शब्दातून अपादानाचा अर्थ व्यक्त होत असून त्याची विभक्ती  पंचमी ही  असून पंचमीचा मुख्य कारकार्थ अपादान हा होय.

6】 अधिकरण 【आश्रय/ स्थान】

» वाक्यातील क्रिया कोठे किंवा केव्हा घडली हे क्रियचे  स्थान किंवा  काळ दर्शविणार्‍या शब्दांच्या संबंधास ‘अधिकरण’ म्हणतात.

उदा:दररोज सकाळी मी शाळेत जातो.

» वरील वाक्यातील  सकाळी व शाळेत  शब्द अनुक्रमे  क्रियेचा  काळ व  शाळेत  हे शब्द क्रियेचे स्थळ दर्शवित असून त्यांची विभक्ती सप्तमी ही  आहे व  त्याच  सप्तमीचा मुख्य कारकार्थ अधिकारण हे आहे

2】 उपपदार्थ

» नाम / सर्वनाम यांचे क्रियापदाशिवाय इतर शब्दांशी असलेले जे संबंध असतात त्यांना  ‘उपपदार्थ’ असे म्हणतात.

उदा : आमच्या वर्गातील मधुने शाळेचे सुवर्ण पदक जिंकले.

» वाक्यातील उद्देश:आमच्या वर्गातील मधुने

» वाक्यातील विधेय : शाळेचे सुवर्णपदक जिकले

●सामान्य रूप :

» विभक्ती प्रत्यय लावण्यापूर्वी तसेच शब्दयोगी अव्यय लावण्यापूर्वी नाम किंवा सर्वनामाच्या मूळ स्वरुपात जो बद्दल होतो त्याला सामान्य रूप असे म्हणतात.

उदा.

» घोडा:घोड्यास,घोड्याला,घोड्याने,घोड्याचा सर्व शब्दांमध्ये ‘घोड्या’ हे सामान्यरूप.