ज्ञानपीठ पुरस्कार

     भारतीय ज्ञानपीठ पुरस्कार हा भारतीय साहित्य क्षेत्रातील नोबेल पुरस्काराएवढाच सर्वश्रेष्ठ पुरस्कार समजला जातो.

सुरुवात

        हा पुरस्कार सुरू करण्यामागे रमा जैन यांची प्रेरणा होती. रमा जैन आणि त्यांचे पती साहू शांतिप्रसाद जैन यांनी भारतीय साहित्यिकांच्या गौरवार्थ हा उपक्रम करण्याचे ठरवले. २२ मे १९६१ या दिवशी साहू जैन यांच्या ५१ व्या वाढदिवसाचे औचित्य साधून त्यांनी स्वतःच्या कौटुंबिक ट्रस्टमधून ज्ञानपीठ पुरस्कार देण्याची घोषणा केली. त्यानुसार भारतीय ज्ञानपीठाच्या संस्थापक अध्यक्षा श्रीमती रमा जैन यांनी १६ सप्टेंबर १९६१ यादिवशी संस्थेच्या बैठकीत ज्ञानपीठ पुरस्काराबाबतचा ठराव मांडला. या पुरस्काराचे स्वरूप ठरविण्यासाठी २ एप्रिल १९६२ या दिवशी दिल्लीत देशभरातून ३०० विद्वानांना आमंत्रित करण्यात आले. या विद्वानांचे दोन सत्रांत संमेलन झाले. सत्रांचे अध्य्क्षपद डॉ. वी. राघवन आणि डॉ. भगवतीचरण वर्मा यांच्याकडे होते. या संमेलनाला काका कालेलकर, हरेकृष्ण मेहताब, निसीम इझिकेल, डॉ. सुनीति कुमार चॅटर्जी, डॉ. मुल्कराज आनंद, सुरेंद्र मोहंती, देवेश दास, सियारामशरण गुप्त, रामधारी सिंह दिनकर, उदयशंकर भट्ट, जगदीशचंद्र माथुर, डॉ. नगेन्द्र, डॉ. बी. आर. बेंद्रे, जैनेन्द्र कुमार, लक्ष्मीचंद्र जैन यांसारखे विद्वान हजर होते. या संमेलनातून तयार झालेली पुरस्काराची संपूर्ण योजना डॉ. राजेंद्रप्रसाद यांना सादर करण्यात आली. त्यांनी ती मान्य केली व निवड समितीचे प्रमुखपदही स्वीकारले पण १९६३ मध्ये त्यांचे निधन झाले. त्यानंतर ही जबाबदारी काकासाहेब कालेलकर व डॉ. संपूर्णानंद यांच्याकडे आली. २९ डिसेंबर १९६५ मध्ये पहिला ज्ञानपीठ पुरस्कार मल्याळम कवी श्री. गोविंद शंकर कुरूप यांच्या ओडोक्वुघल 【बासरी】 या काव्यकृतीला मिळाला. मराठी भाषेतील पहिला ज्ञानपीठ पुरस्कार वि.स. खांडेकर यांना प्रदान करण्यात आला.

निवड प्रक्रिया व निकष

         भारताचा कोणताही नागरिक भारतीय संविधानाच्या ०८ व्या अनुसूचीत नमूद केलेल्या २२ भाषांपैकी कोणत्याही भाषेत लेखन करणाऱ्या एका नागरिकाला दरवर्षी हा पुरस्कार देण्यात येतो. प्रकाशित होऊन कमीतकमी पाच वर्षे झालेल्या पुस्तकांचाच पुरस्कारासाठी विचार होतो. ज्या भाषेसाठी हा पुरस्कार दिला गेला असेल, त्याच्या पुढील तीन वर्षे त्या भाषेचा पुरस्कारासाठी विचार केला जात नाही. सुरुवातीला एक लाख, नंतर दीड लाख, नंतर पाच लाख त्यानंतर आता सात लाख रुपये एवढी रक्कम पुरस्कार विजेत्याला दिली जाते. काही वेळा एका ऐवजी दोन साहित्यिकांची पुरस्कारासाठी निवड होते त्यावेळी ही रक्कम विभागून दिली जाते.१९६७ मध्ये गुजराती व कानडी ,१९७३ मध्ये उडिया व कानडी तसेच २००६ मध्ये कोकणी आणि संस्कृत अशा दोन भाषांना हे पारितोषिक विभागून देण्यात आले होते.

    भारतातील विद्यापीठे, त्यांचे भाषा प्रमुख, अन्य शिक्षणसंस्थांचे प्रमुख, विख्यात साहित्यिक, समीक्षक, भाषाशास्त्रज्ञ अशा सर्वांना आपापल्या मातृभाषेतील साहित्यकृतीची शिफारस करण्याची विनंती करण्यात येते. ज्ञानपीठ पुरस्काराच्या पहिल्या निवड समितीवर ०७ पेक्षा कमी व ११ पेक्षा जास्त मान्यवर असू नयेत असे धोरण ठरविण्यात आलेले आहे. ज्ञानपीठ पुरस्कारासाठी नावाची छाननी करण्यासाठी प्रत्येक भाषेच्या तीन सदस्यांची एक समिती असते. तिला एल.ए.सी. म्हणजेच लोकल अॅडव्हायझरी कमिटी म्हणतात. ही समिती आपल्या भाषेतील एका समर्थ साहित्यिकाच्या नावाची एकमुखाने शिफारस ज्ञानपीठ व्यवस्थापनाला करते. नंतर मध्यवर्ती निवड समितीत एकाच साहित्यिकाच्या ग्रंथाची निवड केली जाते.

पुरस्काराचे स्वरूप

       ज्ञानपीठ पुरस्कारात पुरस्कार-पत्र, वाग्देवीची प्रतिमा आणि ११ लाख रुपयांचा धनादेश यांचा समावेश असतो. ज्ञानपीठ पुरस्कारात दिली जाणारी वाग्देवीची प्रतिमा ही माळवा प्रांतातील धार येथील सरस्वती मंदिरातील एका मूर्तीची प्रतिकृती आहे. या सरस्वती मंदिराची निर्मिती राजा भोज याने इ.स. १३०५ मध्ये केली होती. वाग्देवीची ही मूर्ती सध्या लंडन येथील ब्रिटिश संग्रहालयात आहे.

भाषेनुसार पुरस्कार प्राप्तकर्ते

» हिंदी - १०

» मराठी - ०४

» मल्याळम - ०६

» संस्कृत - ०२

» आसामी - ०३

» इंग्रजी - ०१

» उडिया - ०४

» उर्दु - ०५

» कन्नड - ०८

» काश्मिरी - ०१

» कोकणी - ०२

» गुजराती - ०४

» तमिळ - ०२

» तेलुगू - ०३

» पंजाबी - ०२

» बंगाली - ०६

ज्ञानपीठ पुरस्कार विजेते आणि वर्ष

» १९६५

   जी शंकर कुरुप

   कृती - ओटक्कुषल 【कविता संग्रह】

   भाषा - मल्याळम

» १९६६

   ताराशंकर बंधोपाध्याय

   कृती - गणदेवता 【कादंबरी】

   भाषा - बंगाली

» १९६७

   के.वी. पुत्तपा

   कृती- श्री रामायण दर्शणम 【कविता】

   भाषा - कन्नड

» १९६७

   उमाशंकर जोशी

   कृती - निशिता

   भाषा - गुजराती

» १९६९

   फ़िराक गोरखपुरी

   कृती- गुल-ए-नगमा 【कविता संग्रह】

   उर्दू भाषा

» १९७०

   विश्वनाथ सत्यनारायण

   कृती- रामायण कल्पवरिक्षमु

   भाषा-तेलुगू

» १९७१

   विष्णू डे

   कृती - स्मृति शत्तो भविष्यत

   भाषा - बंगाली

» १९७२

   रामधारी सिंह दिनकर

   कृती - उर्वशी

   भाषा - हिंदी

» १९७३

   दत्तात्रेय रामचंद्र बेन्द्रे

   कृती - नकुतंति

   भाषा - कन्नड

» १९७३

   गोपीनाथ मोहांती

   कृती - माटीमटाल

   भाषा - उडिया

» १९७४

   विष्णू सखाराम खांडेकर

   कृती - ययाति 【कादंबरी】

   भाषा - मराठी

» १९७५

   पी.वी. अकिलानंदम

   कृती - चित्रपवई

   भाषा - तमिळ

» १९७६

   आशापूर्णा देवी

   कृती - प्रथम प्रतिश्रुति

   भाषा - बंगाली

» १९७७

   के. शिवराम कारंत

   कृती - मुक्कजिया कनसुगालु

   भाषा - कन्नड

» १९७८

   अज्ञेय

   कृती - कितनी नावों में कितनी बार

   भाषा - हिंदी

» १९७९

   बिरेन्द्र कुमार भट्टाचार्य

   कृती - मृत्यंजय

   भाषा- आसामी

» १९८०

   एस.के. पोत्ताकट

   कृती - ओरु देसात्तिन्ते कथा

   भाषा - मल्याळम

» १९८१

   अमृता प्रीतम

   कृती - कागज ते कैनवास

   भाषा - पंजाबी

» १९८२

   महादेवी वर्मा

   कृती -

   भाषा - हिंदी

» १९८३

   मस्ती वेंकटेश अयंगार

   कृती -

   भाषा - कन्नड

» १९८४

   तकाजी शिवशंकरा पिल्लै

   कृती -

   भाषा - मल्याळम

» १९८५

   पन्नालाल पटेल

   कृती -

   भाषा - गुजराती

» १९८६

   सच्चिदानंद राउतराय

   कृती -

   भाषा - उडीया

» १९८७

   वि.वा. शिरवाडकर

   कृती -

    भाषा - मराठी

» १९८८

   डॉ. सी नारायण रेड्डी

   कृती -

   भाषा - तेलगू

» १९८९

   कुर्तुलएन हैदर

   कृती -

   भाषा - उर्दू

» १९९०

   वी.के.गोकक

   कृती -

   भाषा - कन्नड

» १९९१

   सुभाष मुखोपाध्याय

   कृती -

   भाषा - बंगाली

» १९९२

   नरेश मेहता

   कृती -

   भाषा - हिंदी

» १९९३

   सीताकांत महापात्र

   कृती -

   भाषा - उडिया

» १९९४

   यू.आर. अनंतमूर्ति

   कृती -

   भाषा - कन्नड

» १९९५

   एम.टी. वासुदेव नायर

   कृती -

   भाषा - मल्याळम

» १९९६

   महाश्वेता देवी

   कृती -

   भाषा - बंगाली

» १९९७

   अली सरदार जाफरी

   कृती -

   भाषा - उर्दू

» १९९८

   गिरीश कर्नाड

   कृती -

   भाषा - कन्नड

» १९९९

   निर्मल वर्मा

   कृती -

   भाषा - हिंदी

» १९९९

   गुरदयाल सिंह

   कृती -

   भाषा - पंजाबी

» २०००

   इंदिरा गोस्वामी

   कृती -

   भाषा - आसामी

» २००१

   राजेन्द्र केशवलाल शाह

   कृती -

   भाषा - गुजराती

» २००२

   दण्डपाणी जयकान्तन

   कृती -

   भाषा - तमिळ

» २००३

   गोविंद विनायक करंदीकर

   कृती -

   भाषा - मराठी

» २००४

   रहमान राही

   कृती -

   भाषा - काश्मिरी

» २००५

   कुँवर नारायण

   कृती -

   भाषा - हिंदी

» २००६

   रवींद्र राजाराम केळेकर

   कृती -

   भाषा - कोकणी

» २००६

   सत्यव्रत शास्त्री

   कृती -

   भाषा - संस्कृत

» २००७

   ओ.एन.वी. कुरुप

   कृती -

   भाषा - मल्याळम

» २००८

   अखलाक मुहम्मद खान शहरयार

   कृती -

   भाषा - उर्दू

» २००९

   अमर कांत

   कृती -

   भाषा - हिंदी

» २००९

   श्रीलाल शुक्ल

   कृती -

   भाषा - हिंदी

» २०१०

   चन्द्रशेखर कम्बार

   कृती -

   भाषा - कन्नड

» २०११

   प्रतिभा राय

   कृती -

   भाषा - उडिया

» २०१२

   रावुरी भारद्वाज

   कृती -

   भाषा - तेलुगू

» २०१३

   केदारनाथ सिंह

   कृती -

   भाषा - हिंदी

» २०१४

   भालचंद्र वनाजी नेमाडे

   कृती -

   भाषा - मराठी

» २०१५

   रघुवीर चौधरी

   कृती -

   भाषा - गुजराती

» २०१६

   शंख घोष

   कृती -

   भाषा - बंगाली

» २०१७

   कृष्णा सोबती

   कृती -

   भाषा - हिंदी

» २०१८

   अमिताव घोष

   कृती -

   भाषा - इंग्रजी

» २०१९

   अक्कितम अच्युतम नंबुद्री

   कृती -

   भाषा - मल्याळम

» २०२१

   नीलमणी फूकन

   कृती -

   भाषा - आसामी

» २०२२

   दामोदर मावजो

   कृती -

   भाषा - मल्याळम

» २०२३

   गुलजार

   कृती -

   भाषा - उर्दू

» २०२३

   जगद्गुरू राम भद्राचार्य

   कृती -

   भाषा - संस्कृत

टीप :- १९८२ नंतर, लेखकाच्या कोणत्याही एक विशिष्ट कृतीस पुरस्कार प्रदान न करता त्यांच्या लेखनाच्या संपूर्ण संकलनाचा विचार केला जातो.

वरील ज्ञानपीठ पुरस्कार याविषयीची माहिती आपणास काशी वाटली तसेच काही चुका अथवा सुधारणा असतील तर कमेंट बॉक्स मध्ये नक्की कळवा?

वरील माहिती आपण पहा आणि आवडल्यास इतरांना ही नक्की Share करा.

धन्यवाद...!!